To było 30 lat temu 3365311. Cała omal epoka. A jednak dla nas, którzyśmy to przeżyli, to jest żywa treść życia. Monte Cassino.
Ja leżałem wtedy w szpitalu po bitwie pod El–Alamein pod Aleksandrią, ale wyrwałem na jakiś tydzień przed bitwą. Kiedy tam przyjechałem, dowódca korpusu wyprowadził mnie przed wagon dowodzenia, wskazał ten pierścień gór i powiedział: "My tu będziemy uderzali".
A ja wiedziałem przecież, że już trzy natarcia poprzednie 3365337 - amerykańskie, nowozelandzkie, brytyjskie z udziałem Francuzów – zostały załamane. A ja wiedziałem, że usiłowano desantem morskim otoczyć - pod Anzio, wyżej Monte Cassino, wysadzono desant, dwie dywizje zostały zablokowane przez armię Kesselringa 3365584. Więc wiedziałem, że to jest ciężki teren.

[00:01 - 01:12] 

To było 30 lat temu...

Patrzyłem na te urwiska górskie, ale dopiero, kiedy przyprowadzono mnie do stołu operacyjnego plastycznego, gdzie odtwarza ten teren, zrozumiałem. Od wysokiego szczytu 1540 metrów Monte Cairo szły dwa rozchodzące się grzbiety aż ku tej dolinie Liri. Pierwszy [z] nich to była umocniona Linia Gustawa, druga Linia Hitlera 3365613. Ten pierwszy kończył się klasztorem wysokim na wysokości 454 metrów. Rzecz prosta, że z takich stanowisk łatwo było współczesną bronią zablokować te wąskie przejście, przez które biegła starożytna droga via Appia, obecnie w sztabach oznaczona jako Road No. 6
"Jakże my mamy to robić?", powiedziałem do szefa sztabu 3365624. "A no widzi pan, w linii powietrznej jest od Monte Cairo do klasztoru cztery kilometry. Trudno cztery kilometry forsować, dwa kilometry będziemy pod Monte Cairo 3365659 blokować tylko, a na te dwa uderzamy tylko dwoma dywizjami, przy czym każda dywizja pójdzie połową swoich batalionów. Jak zdobędą pierwszą tę Linię Gustawa, zapadną w obronie, a inne, wypoczęte bataliony przejdą i będą szturmować następną Linię Hitlera".
To było coś niesłychanego. To był szereg bunkrów na trzech ludzi każdy, żelbetowych, z belką stalową, z wąską strzelnicą, z ciężkim karabinem maszynowym albo z miotaczem ognia. Te bunkry były rozrzucone w trójkąt 3365664. Także ognie się krzyżowały. Przed tymi bunkrami był teren zaminowany i teren zadrutowany drutem kolczastym. Idźże tu, żołnierzu, w taki ogień. Nic dziwnego, że wszyscy żołnierze w bogobojnym skupieniu czekali, kiedy będzie "ten". Nie mówili: "Dzień ataku", ale "ten". Ale przewlekał się ten termin.

[01:13 - 03:41] 

Plan przełamania linii niemieckich

Najpierw trzeba było wprowadzić pierwsze bataliony, które będą ubezpieczały, nim drugie zajmą pozycje. Rozdano żołnierzom pantofle gumowe, po cichu skradając się, bo przecież jak tylko głaz usuwał się spod nogi, to doskonale w ten teren artyleria niemiecka waliła. Zajęli te wysunięte pozycje.
I jakież to były pozycje? Były pod skłonami tej linii pierwszej obrony niemieckiej, bo Niemcy jako zwycięzcy zatrzymali sobie najdogodniejsze pozycje. Żołnierz przychodził. Nie mógł się okopać, przecież to skały pokruszone przez ognie artyleryjskie, więc robił sobie z tych skał, z tych okruchów składak tak zwany 3365674. Nie miał wapna, nie miał cementu, więc ten składak nie mógł wysoki być. Tyle, żeby przykryć żołnierza. Żołnierz kładł się. I kiedy tak żołnierz przebył noc, a rano chciał rozprostować zdrętwiałe członki i klęknął, szedł na niego zaraz ogień.
I tak wykruszali się ci ludzie, a atak nie zaczynał się. Dlaczego? Bo musieliśmy najprzód uzbroić teren. Trzeba było nawieźć wody, przede wszystkim amunicji, żywności, sprzętu wojskowego.

[03:43 - 05:10] 

Przygotowanie i logistyka

U dołu leżała wielka dolina rzeki Rapido. Ta dolina gorzała ogniem maków 3365794. W ogóle romantyczny to był teren - w dzień bijący makami, w nocy bijący trelami słowiczemi. Ale zdradzieckie to były maki. Gdy byłem na wysuniętym punkcie opatrunkowym, jeszcze przed bitwą jeden saper z galanterią opowiedział do siostry: "Ja siostrze narwę maków". Ale wrócił na noszach, bo trafił na minę.

[05:10 - 05:46]

Maki pod Monte Cassino

Teraz tą zaminowaną doliną trzeba było podwozić to wszystko na drogę saperów, ale na rzekę Rapido, na wszystkie mosty na niej, na wszystkie krzyżówki, szedł nieustająco ogień niemiecki. Trzeba się było zamaskować. Wobec tego setki świec pięciokilogramowych świecowych 3365871 postawiono. Cała ta dolina tonęła w mleczu takim. Łaziki leciały jak oszalałe, spadały, wywracały się. Rzucano je. Nie podnoszono. Nie ratowano sprzętu, który wiozły - jechały inne. Byle prędzej, byle prędzej. Dlatego, że mijały tygodnie, a ci chłopcy nasi na pierwszych pozycjach tracili do 60 ludzi dziennie.

[05:47 - 06:38] 

Ciąg dalszy przygotowań do bitwy

I wreszcie nadszedł ten dzień bitwy o Monte Cassino - 11 maja 3365832. Ja byłem wtedy w sztabie 5 Dywizji 3366133. Po kolacji zeszliśmy do takiego holu małego i czekaliśmy w naprężeniu tego, co nastąpi. Tata Ryś tak zwany, dowódca dywizji, generał Sulik 3365839, powiada: "No, panowie, już czas".
Poszliśmy na punkt obserwacyjny wzdłuż taśmy wskazującej, że jest droga bezpieczna od min. Przeszliśmy przez baterie czterech ciężkich dział, zamaskowanych i milczących. W ogóle wszystkie baterie w tej dolinie Rapido były milczące. Tylko niektóre dyżurne baterie strzelały, ale inne milczały. Były zakamuflowane, żeby ich nie rozbijała artyleria niemiecka. Przeszliśmy przez taką zakamuflowaną siecią z gałęziami, zielenią, baterię. Weszliśmy na szczyt. Położyliśmy się i czekaliśmy. O jedenastej miała się zacząć nawała artyleryjska i dwie godziny miała trwać. O pierwszej w nocy miał ruszyć atak.
Leżałem przy dowódcy artylerii dywizyjnej, który patrzył się na wskazówki, a wskazówki fosforyzowanych naszych zegarków wlekły się jakże wolno. Kiedy była już za pięć jedenasta, powiedział: "No, kamień mi spada z serca". Dlaczego? "Niemcy nie dowiedzieli się, że zacznie się nasz atak, bo by otworzyli ogień". I wreszcie wskazówka dobiegła do godziny jedenastej. Cztery ciężkie działa za naszymi plecami ryknęły i jednocześnie 514 dział polskich i sojuszniczych grających na rzecz naszego odcinka rozpoczęło piekielną kanonadę.

[06:39 - 08:53] 

Początek natarcia - 11 maja

Cała dolina była w ogniu. Góra klasztorna wyglądała jak drzewko bożonarodzeniowe ze światełkami pękających pocisków. Niemcy - jak człowiek czujący zbliżające się niebezpieczeństwo zapala zapałkę, chce przebić wzrokiem ciemności - puszczali flary świetlne, które majestatycznie się spuszczały. A tam po tych jarach zasiedzenia, po tych miskach nasi żołnierze już wyszli. Już drużynowi, już plutonowi sprawdzali sprzęt, już wysuwały się patrole pierwsze rozminowujące.
Zeszliśmy w dół wtedy do punktu dowodzenia, który mieścił się w ogromnym bunkrze za potrójnymi worami z piasku. Naokoło na ścianie wisiały aparaty telefoniczne, radioodbiorniki i po chwili zaczęły napływać meldunki. Ponieważ teren był zakodowany, tzn. nie można było wzgórz nazywać nazwami 593, 595 itd. 3366257, bo Niemcy by zrozumieli. A więc był Chopin, był Hamilton, był Hannibal. I zaczęły napływać meldunki optymistyczne: Hannibal zajęty, Chopin zajęty. Tata Ryś, dowódca dywizji, podkręcił wąsa. Powiedział: "No, wydaje się, że wszystko idzie według planu".
Ale nagle meldujący przerywali, urywał im się głos, jakby ktoś ich chwycił za gardziel. To padali telefoniści, a jeżeli nie padali, to przecinane były przez artylerię niemiecką kable telefoniczne, to pociski lub odpryski kamieni od pocisków przebijały rezerwuary z cieczą dla radia. I tam w ciemności kotłowała się potężna bitwa, a my byliśmy bezsilni. Tu już nic, żadne dowodzenie nie mogło pomóc.
Biegły godziny za godzinami, ciężkie nocne godziny. I kiedy o świtaniu odciągnął płachtę zasłaniającą jeden z oficerów, żeby wypuścić dym, przez nią wkradło się pierwsze szare, oślizgłe, matowe światło i w nim zobaczyłem zszarzałe twarze oficerów. Zrozumiałem, że i polskie natarcie zostało załamane.
Cóż się stało z tym pierwszym natarciem? Patrole rozminowujące padały, artyleria nasza przez dwie godziny strzelając, nie mogła nic Niemcom zrobić, bo oni siedzieli w schronach naprzeciw w skłonach (stokach wzniesienia - przyp. red.), krzyżowy ogień, noc - to wszystko spowodowało klęskę. I nie udało się.

[08:53 - 12:20] 

Krwawa noc pierwszego natarcia

Zaczęły iść długie dni. Powiedziano żołnierzom, że macie uderzać znowu. Tym skrwawionym żołnierzom. I znowu dni ciągnęły się niesłychanie długo, bo czekano, że korpus brytyjski na lewo od klasztoru 3366807 sforsuje rzekę Rapido, wejdzie w Dolinę Liri i osiągnie wysokość klasztoru, tak że część ogni niemieckich będzie na siebie ściągać już w drugim natarciu. Sześć dni trwało, dopóki korpus brytyjski to zrobił, tracąc trzy tysiące ludzi.

[12:21- 13:06] 

Przerwa w natarciu

I wreszcie zaczął się dzień 17 maja 3366249. Wepchnął się pierwszy wypoczęty batalion, jeden z tych wypoczętych batalionów majora Stańczyka 3366286, 16 batalion, na wzgórze tzw. Widmo 3366252. I nagle rozległy się strzały. Oni uderzyli na Niemców i z wściekłą furią Niemców z tego Widma wyparli. Przeszedł przez nich drugi batalion - 17 3366263. Ten batalion 17 otrzymał jeden rozkaz tylko, jeden gwizdek, bo gwizdki dwa co innego oznaczają, trzy co innego. Pułkownik na odprawie powiedział: "Nie, jeden będzie tylko znak - naprzód! Nie ratować rannych, nie czekać na nadciągających marszowo z amunicją. Iść przez pierwszą linię, zejść tak zwaną dolinę śmierci między tymi dwoma liniami. Uderzyć na tę drugą Linię Gustawa".
I oni poszli jak strzała. Trzeba było uściślić. Wtedy ruszono już skrwawiony 13 Batalion 3366268. I ten 13 Batalion w pewnym miejscu, gdzie trzeba było wyjść na kamienisko, gdzie szedł ogień broni małokalibrowej i gdzie była niechybna śmierć, żołnierz zaległ. Dowódca, pułkownik Kamiński 3366273 mówił: "Naprzód!", mówił o Polsce, nic to nie pomagało. Kamiński powiedział: "Ziemię będę gryzł, a pójdę". Poszedł z nim stary jego pocztowy, Marciszonok się nazywał, pięćdziesięciokilkuletni, i opowiadał mi swoim kresowym językiem, że "pułkownik padł i że kula gardło mu przestrzeliła. Nachylam się nad pułkownikiem, a pułkownik tak jakoś srogo na mnie patrzy się i mówi: »Marciszonok, to za Polskę«".
Wtedy przez leżący batalion miał przejść ten 16 Batalion majora Stańczyka i też zaległ. I tutaj major Stańczyk, góral, twarde chłopisko, stanął na cały wzrost. Jak mi potem jeden z żołnierzy opowiadał: "My patrzymy, a pan major mówi: »Dobry znak, chłopcy, w gówno trafiłem«. Podnosi nogę, pokazuje, to my pomyśleli: »Jak stary takie szpasy odwala, to widać nie tak źle«, i batalion ruszył".

[13:07 - 15:38] 

17 maja – kolejne uderzenie

No i cóż, ta bitwa rozgorzała na całym froncie. Znowuż obfitowała w niesłychane epizody. Z 13 Batalionu szedł chłopak jeden, naprzód wybiegł, Bułak się nazywał 3366295 . Biegł między dwoma skałami i tam trafił na minę niemiecką - ale Niemcy używali nie metalowe miny, tylko drewniane, żeby nie wykryły ich aparaty Geigera. Były za to słabsze, ale nogi urywały łatwo - i urwało mu nogę. Ten wstaje, krwawiącą ręką czepia się o skałę i widzi przed sobą dwie dalsze takie miny - ogląda się, a tu na tle łuny artyleryjskiej biegną z bronią jego koledzy. Zaraz wpadną na te miny. Wtedy chłopak krzyczy: "Koledzy, za mną, robię wam drogę". Rzuca się na miny i rozbraja własnym ciałem te miny.
Opowiada się przez stulecia dziatwie szkolnej we wszystkich szkołach świata o bohaterskim Szwajcarze Winkelriedzie, który zgarnął w pierś dzidy czworoboku austriackiego i zrobił wyłom. A nasz Winkelried? Żeby to zrozumieć, trzeba zrozumieć, co stwarza bitwa. Bitwa stwarza upojenie. Bitwa jest najwyższym haszyszem. Tam ludzie zdobywają się na bohaterstwa, często rozpaczliwe.
Twardo się broniły bunkry niemieckie. Na lewym skrzydle szedł atak 4 kompanii 8 batalionu. I tam, jak mi opowiadał ranny dowódca kompanii, kpt. Pawulski, którego w szpitalu odwiedziłem, jeden z jego żołnierzy, 19-letni czeladnik rzeźniczy z Poznania, Gorgolewski 3366305, zobaczył światła strzelającego bunkra. To była wielka rzecz wykryć bunkier. Więc on, mówi, podnosi się: "Panie kapitanie, o tam, bunkier!". I pada przeszyty serią. Leży. I wtedy zjawia się żołnierz z PIATEM 3366312. To jest broń, która rozwala każdy bunkier. I ten do niego woła, podnosi się, wskazuje ten bunkier i pada już zabity. Bitwa obfitowała w masę takich dramatycznych szczegółów.

[15:40 - 18:13] 

Poświęcenie

Mijała noc drugiego ataku. Zbliżał się świt 3366346, już zmobilizowano wszystkie siły, już sformowano dwa półbataliony gospodarcze tak zwane, z kierowców, kucharzy, ze służących po kasynach i kantynach. Okazało się potem, że na tyłach niemieckich w Roccasecca 3366472 Niemcy też już gnali ostatkiem sił i też sformowali takie dwa gospodarcze bataliony. Ja wtedy wskoczyłem w jeepa i poleciałem do sztabu korpusu. Otóż zewsząd przychodziły wiadomości, że wysłany patrol został ostrzelany, że wysłany patrol został ostrzelany, wysłany patrol został ostrzelany. Wszędzie Niemcy się trzymali.
I nagle, kiedy już był pełny dzień, donosi 12 Pułk Ułanów Podolskich 3366403, na [wzgórze] D’Onofrio, pierwsze pod klasztorem samym - że wysłany patrol dziesięciu żołnierzy z oficerem idzie i nie natrafia na sprzeciw i idzie na klasztor. I nagle rozlegają się dzwonki telefonów, sygnały radiowe - wszędzie donoszą, że patrole idą, że patrole idą, że nie ma oporu.
Wtedy wpadłem w łazika. Pojechałem na pozycje najbliższe na tzw. Górę Ofiarną 593 3366402. Mogłem dojechać tylko do tak zwanego Domku Doktora 3366407, który otaczał zwał trupów naszych. Potem dalej pieszo biegłem. Spotkałem już pierwszych jeńców niemieckich z rękami na szyi prowadzonych przez naszych żołnierzy. Potem trafiłem na pierwszą pozycję, gdzie nasi żołnierze, jeszcze w hełmach zaciągniętych pod brodę, tkwili przy karabinach maszynowych, uważając, że jeszcze walka trwa, bo nic nie wiedzieli. Sformował się batalion 1-10 saperów, żeby iść na klasztor, rozczyścić miny. Ja poszedłem za nimi.

[18:14 - 20:37] 

Świt 18 maja

Weszliśmy na klasztor 3366415. U progu klasztoru rozbitego na pył stała wielka, nadnaturalnej wielkości figura świętego z urwaną głową, z ręką wyciągniętą, z której urwana była dłoń. I tak ten kikut jakby nas witał, jakby groził, jakby ostrzegał w tym miejscu, o które walczyli alianci przez tyle miesięcy.
Weszliśmy tym rumowiskiem do klasztoru. Rozbiegli się saperzy za swoimi jakimiś saperskimi sprawami. Zostałem sam. Rozglądałem się naokoło, zobaczyłem stopnie. Widać byłem na wysokości pierwszego piętra zawalonego. Przecisnąłem się tymi stopniami w dół. Znalazłem się w ciemnym korytarzu sklepionych murów kilkumetrowych, średniowiecznych. Posuwałem się po omacku niemal.
Nagle zobaczyłem światełko pełgające na końcu. Kiedy się zbliżyłem, zobaczyłem, że to jest ołtarz, na którym płoną trzy gromnice. Nie mogłem zrozumieć. Jak to, jakiś ksiądz tu się dostał i odprawiał mszę? Podszedłem bliżej i zrozumiałem. Na złotogłowych ornatach leżało trzech spadochroniarzy niemieckich rannych, bo to oni bronili przed nami klasztoru. Kiedy zobaczyli mnie, podnieśli twarze straszliwie wychudzone, z nerwowymi tikami - podobno karmiono ich jakimiś środkami dopingującymi - i wyglądali jak trzy ranne jastrząbki. Byli nakryci kocami. Wszystkie ich prawe ręce były pod kocem. Rozumiałem, że trzymali w nich pistolety. Uspokoiłem ich, że Polacy nie zabijają jeńców. Spytałem, czy mają papierosy -  mieli; czy mają wodę - koledzy zostawili.
Poszedłem z powrotem, a tam już zobaczyłem tych chłopców, których co tylko widziałem na 593, z marsowymi minami, przy karabinach maszynowych, którzy już przyszli jako turyści generała Sikorskiego 3366435. Od razu zmienia się nastrój - z tych groźnych, poddanych pod ogień żołnierzy to się robią młodzi chłopcy bezfrasobliwi. Wyszedłem znowu w ten korytarz sklepiony. Z jednej strony były al fresco, stare malowidła 3366484 , Pietas, Virtus, Oboedientia, święci brodaci z aureolami naokoło głowy. A z drugiej strony: krzyże hitlerowskie, "heil Hitler" napisy, pornograficzne rysunki. Tak wydawało nam się, że kiedy tu na ziemi skończył się bój, tam jeszcze duchy walczą nad nami.
Wyszedłem znowu na zewnątrz. Obejrzałem się znowu po tym rumowisku. Niebo było lazurowe, czysto włoskie, cumulusy białe stały nieruchomo. Ostre było, tak przejrzyste powietrze, że nie używałem lornetki i widziałem pode mną, jak z wielkim chrzęstem tą starożytną drogą via Appia 3366578, na której załamał się Hannibal, załamywali się wszyscy poprzednicy, idą teraz wozy ciężarowe ze żwirem, idą betoniarki, idą żwirówki, żeby naprawiać drogi, idą mosty Baileya przenośne, żeby przerzucać przez rzekę. Tam, pode mną, na tej drodze, na święte miasto, posuwało się zwycięstwo, któremu przerąbaliśmy przejście - my, Polacy. 3366607

[21:54 - 26:19] 

Zajęcie klasztoru Monte Cassino

Melchior Wańkowicz podczas bitwy o Monte Cassino

Prezentowane nagranie z Archiwum Polskiego Radia powstało w kwietniu 1971 roku. O bitwie stoczonej prawie 30 lat wcześniej opowiada tu 79-letni Melchior Wańkowicz – ceniony reportażysta, prozaik i publicysta. I naoczny świadek walk o Monte Cassino.
Urodzonemu w 1892 roku Melchiorowi Wańkowiczowi nieobca była żołnierska dola. Podczas I wojny służył w I Korpusie Polskim w Rosji, brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej 1920, zdobył Krzyż Walecznych.
W latach międzywojennych był prekursorem gatunku, którego stanie się mistrzem: reportażu (pisał wspomnienia wojenne, opowieści z Meksyku, ZSRR oraz – w słynnym "Na tropach Smętka" – z Prus Wschodnich).
Po wybuchu II wojny rozpoczął żywot emigranta. Przez Rumunię i Cypr dostał się na Bliski Wschód, gdzie nawiązał współpracę z 2 Korpusem Polskim powstałym z jednostek Armii Polskiej na Wschodzie. Został nieoficjalnym korespondentem wojennym Korpusu (polskie władze emigracyjne w Londynie nie chciały mianować Wańkowicza na to stanowisko, uważając go za zwolennika przedwojennej sanacji).    
Melchior Wańkowicz przeszedł z żołnierzami gen. Władysława Andersa cały szlak bojowy, od Iranu do Włoch. Tu, w maju 1944 roku, był świadkiem zwycięskiej bitwy o Monte Cassino.
Na podstawie tych doświadczeń napisał jedno ze swoich najważniejszych dzieł: trzytomową "Bitwę o Monte Cassino" (wydawaną również w wersjach skróconych). W dorobku Melchiora Wańkowicza znalazły się również takie książki, jak autobiograficzne "Szczenięce lata" i "Ziele na kraterze" czy reportaże z podróży po Kanadzie i USA.
W Polsce, do której powrócił w 1958 roku, cieszył się wielkim uznaniem czytelników. Po podpisaniu w 1964 roku "Listu 34" (skierowanego do komunistycznych władz w proteście przeciwko polityce kulturalnej państwa) popadł w niełaskę rządzących. Został oskarżony o przekazywanie za granicę materiałów godzących w Polskę i o współpracę z Radiem Wolna Europa. Pisarza skazano na 3 lata więzienia, jednak wyroku nie wykonano (skończyło się na kilkutygodniowym areszcie przed samym procesem).
Melchior Wańkowicz zmarł w 1974 roku.

Melchior Wańkowicz. Korespondent spod Monte Cassino

Natarcie przeprowadzone w maju 1944 roku na Monte Cassino było czwartą próbą przełamania niemieckiej linii obrony blokującej drogę na Rzym.
Pierwsze alianckie natarcie ruszyło już 17 stycznia 1944 roku. Zostało krwawo odparte. Równie niewielkie powodzenie przyniosła próba obejścia obrony niemieckiej poprzez desant pod Anzio, za linią Gustawa.
Drugie uderzenie rozpoczęło się w połowie lutego - prowadzić je miały oddziały nowozelandzkie, indyjskie, brytyjskie i francuskie. 15 lutego 1944 roku klasztor Monte Cassino został zniszczony zmasowanym nalotem ciężkich alianckich bombowców.
Trzecia bitwa miała miejsce w drugiej połowie marca. I ta zakończyła się jednak niepowodzeniem.
Czwarta miała inny charakter od poprzednich. Zamiast punktowego szturmu zdecydowano się na przełamanie wrogich linii szerokim frontem. Polakom przydzielono najtrudniejsze, ale też kluczowe zadanie – zdobycie klasztoru Monte Cassino i okalających go wzgórz.

Poprzednie próby zdobycia Monte Cassino 

Niemiecki feldmarszałek, zbrodniarz wojenny odpowiedzialny za terror na obszarze okupowanych Włoch. Od listopada 1943 roku był dowódcą wszystkich sił niemieckich na froncie włoskim. To on zarządził wycofanie podległych sobie jednostek na Linię Gustawa i Linię Hitlera oraz rozbudowanie systemu umocnień.
Pod koniec wojny został dowódcą całego Frontu Zachodniego III Rzeszy. Ujęty przez aliantów został skazany przez trybunał w Rzymie na karę śmierci za zbrodnie wojenne. Karę zmieniono na dożywocie. Kesselring opuścił więzienie w 1952 roku. Po wojnie powrócił do Niemiec, nie wyrzekł się swoich przekonań, stanął na czele Stahlhelmu, skrajnie prawicowej, nacjonalistycznej organizacji paramilitarnej. Zmarł w 1960 roku.

Albert Kesselring

Niemiecki punkt obsługi moździerza pod Monte Cassino

Dwa pasy niemieckich umocnień przecinające w poprzek Półwysep Apeniński. Linia Hitlera była wysuniętą na północ odnogą Linii Gustawa. System bunkrów, stanowisk ogniowych i pól minowych był jedną z najdogodniejszych pozycji obronnych w Europie. Umocnienia Linii Gustawa zostały obsadzone przez 450 tys. niemieckich żołnierzy dowodzonych przez Alberta Kesselringa.

Linia Gustawa i Linia Hitlera 

W czasie walk o Monte Cassino w randze pułkownika, później generał.
Przyszedł na świat 14 lutego 1896 roku w Dobromilu (ob. Ukraina). W młodości wstąpił do Związku Strzeleckiego. Stąd prosta droga wiodła do Legionów. Po kryzysie przysięgowym w 1917 roku wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej.
W czasie dwudziestolecia międzywojennego kontynuował karierę w Wojsku Polskim.
Po klęsce września 1939 roku trafił do sowieckiej niewoli. Na wolność wyszedł po amnestii ogłoszonej po podpisaniu układu Sikorski-Majski. Na skutek starań gen. Władysława Andersa rozpoczął pracę przy formowaniu Armii Polskiej w ZSRR.
Od grudnia 1941 do sierpnia 1943 roku pełnił funkcję szefa Oddziału III Operacyjnego Sztabu Armii Polskiej na Wschodzie, a następnie II Korpusu Polskiego. Brał udział w kampanii włoskiej. Walczył pod Monte Cassino, Ankoną i Bolonią.
Po zakończeniu działań wojennych kierował demobilizacją korpusu w Wielkiej Brytanii. Sam osiadł w Londynie, gdzie zmarł 4 listopada 1964.

Kazimierz Wiśniowski

Szczyt Monte Cairo widoczny z ruin klasztoru Monte Cassino

Najwyższy szczyt masywu Cassino. Górujące nad okolicą wzniesienie liczy 1669 m n.p.m. i jako takie stanowiło dogodny punkt obronny i obserwacyjny. Podczas bitwy nazywane było "Okiem Cyklopa". Tutaj zbiegały się Linia Gustawa i Linia Hitlera.
Zostało zajęte dopiero 25 maja po zdobyciu miasta Piedimonte San Germano, co zakończyło walki w rejonie Monte Cassino. Tego dnia na szczyt Monte Cairo wspięli się żołnierze 2 Korpusu i zawiesili polską flagę.

Monte Cairo – "Oko Cyklopa"

Rozbudowana linia niemieckiej obrony składała się z połączonych ze sobą silnie umocnionych punktów zlokalizowanych wśród kamienistych wzgórz. Głębokość obrony na danym odcinku dochodziła do dwóch kilometrów. Przedpole takiego odcinka wypełnione było minami, a nieliczne szlaki, którymi mogły przedzierać się alianckie czołgi, pułapkami i działami przeciwpancernymi.
Na odcinkach forsowanych przez polskich żołnierzy znajdowało się mnóstwo bunkrów wykonanych z głazów i kamieni, które były niezwykle trudne do wykrycia. Z kolei w pieczarach i wykutych w skale schronach Niemcy skutecznie ukrywali się przed ogniem artylerii.
Jednym z najsilniejszych punktów obronnych wojsk niemieckich był klasztor, który po zbombardowaniu przez aliantów w lutym 1944 roku stał się niemal niemożliwą do zdobycia twierdzą.

Niemiecka linia obrony

Rozkaz wydany żołnierzom 5 Kresowej Dywizji Piechoty przed bitwą zakładał m.in. ograniczenie za dnia ruchu do minimum, zachowanie bezwzględnej ciszy i ukrycie wszystkich świecących przedmiotów. Zakazano używania lornetek i palenia papierosów. Należało unikać wszystkiego, co mogło zwrócić uwagę dobrze zakamuflowanego wroga.
Kłopotliwy był również transport zaopatrzenia. Do miejsca koncentracji polskich jednostek prowadziła tylko jedna główna droga, która znajdowała się pod ciągłym ostrzałem niemieckiej artylerii. Po pokonaniu szosy zaopatrzenie do poszczególnych jednostek dostarczano wąskimi, górskimi, trudno dostępnymi ścieżkami. Korzystano przy tym z lekkich aut, mułów i barków żołnierzy, niemal cały czas narażając się na ogień nieprzyjaciela.
Alianccy dowódcy, chcąc zachować przygotowania do bitwy w tajemnicy przed Niemcami, ograniczyli możliwość przeprowadzenia rozpoznania przyszłego pola bitwy. Polacy posiadali więc niepełne, opierające się głównie na informacjach uzyskanych podczas poprzednich prób zdobycia masywu, rozeznanie na temat rozlokowania pozycji nieprzyjaciela.

Warunki prowadzenia działań pod Monte Cassino

Opactwo benedyktynów na wzgórzu Monte Cassino podczas głównych uroczystości z okazji 65. rocznicy bitwy, która odbyła się w tym miejscu w 1944 roku 

Maj w środkowych Włoszech był czasem kwitnienia maków. Barwa tych polnych kwiatów skojarzyła się Feliksowi Konarskiemu, służącemu w 2 Korpusie poecie i autorowi piosenek, z kolorem krwi przelanej w bitwie. Pieśń powstała w nocy z 17 na 18 maja, w czasie decydującego szturmu na wzgórze klasztorne. Konarski przebywał, razem z artystami utworzonego przez siebie teatru Polish Parade, w kwaterze głównej 2 Korpusu, kilkanaście kilometrów od krwawych starć. Z dwiema gotowymi zwrotkami udał się do Alfreda Schütza, przedwojennego kierownika muzycznego "Wesołej Lwowskiej Fali". Ten skomponował melodię pieśni. Pierwszym wykonawcą pieśni był śpiewak Gwidon Borucki. Została ona odśpiewana po raz pierwszy najprawdopodobniej 20 maja podczas uroczystości po bitwie.

Czerwone maki na Monte Cassino

Aliancka artyleria przeciwpancerna. Ostrzałem artyleryjskim 11 maja rozpoczęła się czwarta bitwa o Monte Cassino

To właśnie w nocy z 11 na 12 maja 1944 roku rozpoczęło się pierwsze natarcie czwartej bitwy o Monte Cassino. Poprzednie trzy próby przełamania drogi do Rzymu przeprowadzono w przeciągu nieco ponad dwóch miesięcy. Niemal dwa kolejne miesiące zajęły aliantom przygotowania do starcia ostatecznego.
Nocny atak przyniósł duże straty osobowe po obu stronach. Do zwycięstwa sprzymierzonych sił wciąż było jednak daleko.

"Nadszedł dzień bitwy" 

W czasie bitwy o Monte Cassino dowódca 5 Kresowej Dywizji Piechoty. Generał brygady, uczestnik dwóch wojen światowych i wojny polsko-bolszewickiej. We wrześniu 1939 roku walczył przeciwko niemieckim i sowieckim najeźdźcom. Po kapitulacji Polski przeszedł do pracy konspiracyjnej i objął kierownictwo Związku Walki Zbrojnej na terenie województwa wileńskiego.
W 1941 roku został aresztowany przez NKWD i osadzony na moskiewskiej Łubiance, przez pewien czas przebywał w jednej celi z gen. Andersem. Był przesłuchiwany i torturowany, a w końcu skazany na karę śmierci. Przed wykonaniem wyroku uchronił go podpisany w lipcu 1941 roku układ Sikorski-Majski, który przywracał zerwane relacje na linii Polska-ZSRS, gwarantował amnestię polskim więźniom i zesłańcom oraz zapewniał stworzenie Armii Polskiej w ZSRS.
Sulik włączył się w formowanie polskich oddziałów, był m.in. dowódcą 13 Pułku Piechoty, nazywanego "Pułkiem Rysiów". Dzięki swojemu serdecznemu, ojcowskiemu stosunkowi do podwładnych otrzymał wtedy od żołnierzy przydomek "Tata Ryś".
Po zakończeniu działań wojennych pozostał na emigracji. Zmarł w 1954 roku.

Nikodem Sulik

Użycie świec dymnych podczas walk o Monte Cassino

Melchior Wańkowicz przejęzyczył się w tym miejscu. Reportażyście prawdopodobnie chodziło o świece dymne, które pozwalały przykryć dymem obszar działania.

"Świece świecowe" 

Saperzy 5 Kresowej Dywizji Piechoty w schronie podczas bitwy o Monte Cassino

Jej początki sięgają 1941 roku, gdy na terenie ZSRS formowana była Armia Andersa. Po przedostaniu się na Bliski Wschód i reorganizacji polskich oddziałów w 1943 roku weszła w skład 2 Korpusu Polskiego.
5 KDP pod dowództwem gen. Nikodema Sulika, zdobywając m.in. wzgórza Widmo i San Angelo, odegrała niezwykle ważną rolę podczas zwycięskiej bitwy o Monte Cassino.

5 Kresowa Dywizja Piechoty

Łuski pocisków wystrzelonych pod Monte Cassino

Kilkudniową przerwę między pierwszym a drugim natarciem 2 Korpus Polski wykorzystał na odpoczynek, uzupełnienie zapasów i reorganizację oddziałów. W tym czasie polscy artylerzyści bez ustanku ostrzeliwali stanowiska wrogiej artylerii.
Z okresu względnego spokoju skorzystała niemiecka propaganda, która rozpoczęła akcję zrzucania ulotek na polskie pozycje. Przekonywano w nich o bezsensie dalszej walki o Monte Cassino, mówiono o cynicznym wykorzystaniu sprawy polskiej przez aliantów oraz zachęcano do złożenia broni, by móc bezpiecznie wrócić do domów. Akcja nie przyniosła jednak żadnych rezultatów.
W ciągu tych kilku dni alianci nie próżnowali, przeprowadzając skuteczne operacje na skrzydłach, dzięki którym dokonali przełamania linii obrony. Pierwsze polskie jednostki rozpoczęły drugie natarcie na klasztor i sąsiednie wzgórza w nocy z 16 na 17 maja.

17 maja – początek drugiego natarcia

Jedno z wzniesień, o które opierał się system obronny Niemców. Zdobycie Widma było konieczne, by móc przejść do szturmu na położone dalej wzgórze San Angelo i w ten sposób doprowadzić do przełamania linii obrony wroga.
Zadanie to przypadło żołnierzom 5 Kresowej Dywizji Piechoty już w czasie pierwszego natarcia 11 maja. Jednak dopiero ponowne natarcie doprowadziło do zdobycia Widma przez Polaków.

Wzgórze Widmo

 Pole bitwy o Monte Cassino na rysunku sytuacyjnym

Koordynowanie działań wojsk (zwłaszcza wojsk koalicji międzynarodowej) wymagało przejrzystości na poziomie operacyjnym. Dlatego strategiczne punkty przyszłej bitwy, które miały być celami polskich szturmów, numerowano. Jednak obok wzgórz oznaczonych jako np. 516 (wzgórze klasztorne), 569, 593 (Monte Calvario) i 595 pod Monte Cassino używano także nazw własnych (San Angelo) i kryptonimów (Widmo).
Celem pierwszego ataku były trzy wzgórza 593, 575 i San Angelo, co miało pozwolić na przełamanie niemieckiej obrony i połączenie z nacierającymi dywizjami brytyjskimi.

Wzgórza 593, 595…

Batalion ten, pod dowództwem mjra Mieczysława Baczkowskiego, wchodził w skład 5 Kresowej Dywizji Piechoty. Nad ranem 17 maja jednostka ruszyła na wzgórze Widmo, a następnie rozpoczęła szturm na wzgórze San Angelo. Tam, znajdując się pod ogniem karabinów maszynowych i snajperskich, polscy żołnierze z wielkim trudem zdobywali bunkier po bunkrze.
Niemcy jednak nie tylko zawzięcie się bronili, lecz także przeprowadzali groźne kontrnatarcia, przez co walka przeciągnęła się do 19 maja. Tego dnia dzięki wsparciu innych jednostek San Angelo zostało zdobyte przez Polaków.

17 Lwowski Batalion Strzelców 

Widok z Gardzieli na grzbiet Widma. Na dalszym planie szczyt Monte Cairo

Stanowił część 5 Kresowej Dywizji Piechoty. Jednostka poniosła poważne straty podczas pierwszego natarcia w nocy z 11 na 12 maja, gdy szturmowała wzgórze Widmo.
Drugie natarcie, rozpoczęte rano 17 maja, na wzgórze San Angelo również zdziesiątkowało szeregi 13 Batalionu. Poświęcenie żołnierzy, oficerów i dowódców jednostki przyczyniło się do ostatecznego zdobycia przez Polaków tego kluczowego wzniesienia.

13 Wileński Batalion Strzelców

Podczas bitwy o Monte Cassino dowódca 13 Wileńskiego Batalionu Strzelców w stopniu pułkownika.
W okresie zaborów należał do młodzieżowych organizacji niepodległościowych. W czasie I wojny światowej zdał maturę i wstąpił do Legionów Polskich. W II Rzeczypospolitej ukończył studia prawnicze w Wilnie i zajął się prowadzeniem gospodarstwa rolnego na Wileńszczyźnie jako osadnik wojskowy. Od roku 1928 roku zaangażował się w życie polityczne kraju. Przez 10 lat był posłem, a w wyborach 1938 roku roku dostał się do Senatu.
Wziął udział walkach we wrześniu 1939 roku jako oficer rezerwy, a następnie przeszedł do pracy konspiracyjnej na terenie Wileńszczyzny. Podobnie jak jego zwierzchnik - gen. Nikodem Sulik - został aresztowany w 1941 roku przez NKWD i poddany brutalnym przesłuchiwaniom w Moskwie. Po podpisaniu układu Sikorski-Majski wyszedł na wolność i dołączył do Armii Andersa.
"Władek Kamiński miał na wszystko uśmiech, przy wszystkich trudnościach spokój, opanowanie i wyrozumienie" - pisał w reportażu "Bitwa o Monte Cassino" Melchior Wańkowicz.
Zginął 17 maja, prowadząc swój oddział do ataku na wzgórze San Angelo. Po śmierci Kamińskiego dowództwo nad 13 Batalionem przejął mjr Jan Żychoń, który poległ zaledwie kilka godzin później.

Władysław Kamiński

W książce "Bitwie o Monte Cassino" Wańkowicz charakteryzuje go jako "twardego górala".
Pochodził z Lubienia w Małopolsce. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Po wojnie pozostawał w służbie czynnej. Od 1928 roku służył w Korpusie Ochrony Pogranicza. Od 1932 roku był oficerem 5 Pułku Strzelców Podhalańskich.
W obliczu klęski w roku 1939 roku razem z grupą żołnierzy ewakuował się przez Węgry na Zachód, gdzie wstąpił do Brygady Strzelców Podhalańskich. Odznaczył się męstwem w bitwie o Narwik, co przyniosło mu Krzyż Srebrny Virtuti Militari oraz Krzyż Walecznych.
Po upadku Francji przedostał się do Wielkiej Brytanii, gdzie otrzymał awans na majora. W 1942 roku został przeniesiony do Armii Andersa, gdzie potrzebni byli doświadczeni oficerowie. W lipcu 1943 roku powierzono mu dowództwo 16 Lwowskiego Batalionu Strzelców. Po bitwie o Monte Cassino został dowódcą 16 Pomorskiej Brygady Piechoty. Dosłużył się stopnia pułkownika.
Po wojnie powrócił do kraju. Zmarł w rodzinnej miejscowości 30 listopada 1973 roku.

Mjr Andrzej Stańczyk. Dowódca 16 Lwowskiego Batalionu Strzelców

Opisywany przez Wańkowicza jako "prosty prawosławny chłopak z Wileńszczyzny". Żołnierz 2 kompanii 13 batalionu 5 Kresowej Dywizji Piechoty.
Gdy po bitwie Wańkowicz nie dowierzał dowódcy Bułaka, kapitanowi Marcelemu Czechowskiemu, ten zarzekał się, że historia poświęcenia podkomendnego jest prawdziwa. Oficer miał zerwać się na równe nogi i krzyknąć: "Na wszystko przysięgam!...".
W przypisie swojej książki "Bitwa o Monte Cassino" Wańkowicz zaznaczył: "Długo uważano Bułaka za poległego. Dopiero po upadku Niemiec przyszła wiadomość: »Niemcy zabrali go z pobojowiska«; jest ciężkim inwalidą bez oka, ręki i nogi".

Strzelec Bułak

Kapitan Tadeusz Pawulski był dowódcą 3 kompanii 18 Lwowskiego Batalionu Strzelców (Wańkowicz w gawędzie podaje błędną numerację), która wchodziła w skład 6 Lwowskiej Brygady Piechoty, będącej częścią 5 Kresowej Dywizji Piechoty.
Wspomniany epizod miał miejsce w czasie ataku batalionu na wzgórze Widmo 12 maja.
Kompania pod dowództwem Pawulskiego ponosiła duże straty.
***
Plutonowy Walery Gorgolewski (na jego grobie znajduje się informacja o stopniu sierżanta – prawdopodobnie awans pośmiertny) miał najpierw otrzymać postrzał z ciężkiego karabinu maszynowego w nogi, następnie w pierś (wbrew temu, co mówił Wańkowicz, miał lat 30 i pochodził z powiatu Kępno w Wielkopolsce, a nie z Poznania). 
Walery Gorgolewski świadom śmiertelności swoich ran wychylił się po raz kolejny, by wskazać kolegom miejsce ukrycia stanowiska wroga. Otrzymał wówczas strzał w głowę.

Tadeusz Pawulski i Walery Gorgolewski

Brytyjski granatnik przeciwpancerny. Nazwa jest skrótem od Projector Infantry Anti-Tank (pol. wyrzutnia piechoty przeciwpancernej). Służył do przebijania pancerzy czołgów i niszczenia lekkich umocnień przeciwnika. Z tego drugiego powodu był istotny w trakcie szturmu na Monte Cassino, kiedy nacierający żołnierze musieli po kolei przełamywać kolejne punkty oporu nieprzyjaciela – niewielkie, dobrze ukryte w skałach schrony i stanowiska.
"Dali nam obficie piatów – nowej broni do rozbijania czołgów" – napisał Wańkowicz w "Bitwie o Monte Cassino". Piaty weszły do użycia dopiero pod koniec 1943 roku. Granatnik obsługiwało dwóch ludzi – celowniczy i amunicyjny/ładowniczy.
Podobne ręczne wyrzutnie były na wykorzystaniu również armii amerykańskiej (Bazooka) oraz niemieckiej (jednorazowy Panzerfaust i Panzerschreck wielokrotnego użytku).

Piat

18 maja rano do ruin klasztoru na Monte Cassino wszedł patrol 12 Pułku Ułanów Podolskich. Tego dnia na murach wywieszono polską i brytyjską flagę, a plutonowy Emil Czech odegrał hejnał mariacki.
Niemcy opuścili wzgórze klasztorne, ale nie oznaczało to, że krwawa bitwa dobiegła końca. Zacięte walki na Linii Gustawa i Linii Hitlera, także z udziałem Polaków, trwały przez szereg następnych dni, ale to właśnie dzień 18 maja 1944 roku stał się symbolem polskiego tryumfu i poświęcenia w walce z Niemcami.
Czwarta bitwa o Monte Cassino przyniosła ogromne straty po obu stronach. Zginęło, zostało rannych i dostało się do niewoli łącznie ok. 100 tys. żołnierzy polskich, brytyjskich, amerykańskich, kanadyjskich, francuskich, nowozelandzkich, maoryskich, hinduskich, południowoafrykańskich, włoskich i niemieckich. Straty w czasie kilkumiesięcznych zmagań o przebicie drogi na Rzym wyniosły nawet 200 tys. ludzi.

Zbliżał się świt 18 maja

Wzgórze 593 nazywane też Górą Ofiarną. Jedno z kluczowych wzniesień, którego zdobycie powierzono Polakom, a konkretnie żołnierzom 3 Dywizji Strzelców Karpackich. Sukces akcji zależał od postępów 5 Kresowej Dywizji Piechoty w zdobywaniu nieodległych wzgórz Widmo i San Angelo.
Zajęcie wzgórza podczas pierwszego natarcia zakończyło się niepowodzeniem. 593 udało się opanować 18 maja rano po zaciętej walce, często prowadzonej wręcz.
Dziś na wzgórzu stoi pomnik poświęcony 3 Dywizji Strzelców Karpackich.

Góra Ofiarna 593

Polska i brytyjska flaga na murach klasztoru

Jednostka kawalerii pancernej o charakterze rozpoznawczym wchodząca w skład 2 Brygady Strzelców Karpackich. Jego dowódcą był mjr Leon Bittner.
Podczas bitwy o Monte Cassino pułk zmienił charakter na pieszy. Początkowo brał udział w zdobywaniu wzgórz 593, 569 oraz Massa Alberta, a następnie 476 i 450, jako pozycji wyjściowej ataku na wzgórze klasztorne.
O godzinie 9.50 dnia 18 maja 1944 roku na ruinach klasztoru zawisł proporczyk oddziału. Oznaczało to zdobycie klasztoru.
W skład patrolu, który jako pierwszy dotarł do klasztoru, wchodzili: ppor. Kazimierz Gurbiel, wachm. Antoni Wróblewski, plut. Marcin Zapotoczny, kpr. Władysław Możdżonek, kpr. Mikołaj Orłów, kpr. Jerzy Przygodzicz, kpr. Wacław Więckowski, st. uł. pchor. Zdzisław Pietruski, st. uł. Leon Szczepulski, st. uł. Wilhelm Wadas, uł. Kazimierz Galina, uł. Michał Kowalski, uł. Bolesław Konarzewski, uł. Józef Mularczyk oraz uł. Andrzej Sadowski.

12 Pułk Ułanów Podolskich

Dom znajdujący się niemal na szczycie wzgórza w paśmie nazywanym Głowa Węża, nieopodal wzgórza 593, o zdobycie którego toczyły się krwawe walki. W Domku Doktora mieścił się Batalionowy Punkt Opatrunkowy 3 Dywizji Strzelców Karpackich. Był pierwszym miejscem ewakuacji rannych, gdzie lekarze dokonywali najpilniejszych zabiegów ratujących życie. Stąd żołnierzy ewakuowano do Wysuniętego Punktu Opatrunkowego i ewentualnie dalej do Głównego Punktu Opatrunkowego.
Domek Doktora znajdował się zaledwie 250 metrów od pierwszej linii obrony nieprzyjaciela. Był dobrze widoczny ze wzgórza klasztornego i z pozycji na Monte Cairo. W trakcie walk oznaczony był flagą z czerwonym krzyżem. Niemcy nie ostrzeliwali go celowo, ale zdarzały się trafienia przypadkowe.
Przed wojną i w jej trakcie domek był zamieszkiwany przez rodzinę klasztornego ogrodnika. W 1945 roku żołnierze Dywizji Strzelców Karpackich odbudowali zniszczony podczas bitwy domek. Dziś znajduje się tam kamienna tablica w języku polskim.

Domek Doktora

Na szczycie Monte Cassino powstał pierwszy i najpotężniejszy klasztor Włoch, którego wpływ – duchowy i kulturowy – zaznaczał się w całej Europie. Założony w VI w. przez św. Benedykta z Nursji, był klasztorem-matką zakonu benedyktynów, a ustanowiona tu reguła zakonna stała się podwaliną organizacji życia mnichów całego zachodniego chrześcijaństwa.
Zakonnicy związani z tą wspólnotą pełnili rolę "pierwszych apostołów" wielu europejskich krajów, w tym Polski. Ponadto opactwo na Monte Cassino stanowiło wielkie centrum średniowiecznej kultury – w jego murach funkcjonowało słynne na cały kontynent skryptorium (mnisi kopiowali tu bezcenne manuskrypty) i połączona z nim wielka biblioteka.
W ciągu piętnastu wieków istnienia klasztor ulegał niejednemu zniszczeniu. Najpierw katastrofalne najazdy (w VI w. germańskich Longobardów; w 884 r. – Saracenów), potem, w poł. XIV w., trzęsienie ziemi i w końcu II wojna światowa i krwawa batalia o wzgórze w 1944 roku.
Po – kolejnym w swojej historii – dźwignięciu z gruzów nowe mury opactwa poświęcono w 1964 roku.

Klasztor na Monte Cassino 

Tym, w zamyśle obraźliwym i pogardliwym, określeniem niemiecka propaganda nazywała tysiące Polaków, którzy wydostali się z okupowanego kraju, by wstąpić do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie tworzonych przez premiera i Wodza Naczelnego gen. Władysława Sikorskiego. Z czasem sformułowanie to z dumą przejęli sami polscy żołnierze. 
Mianem tym określano zarówno tych, którzy na Zachód przedostawali się via Węgry i Rumunia, jak również żołnierzy Armii Andersa, którzy opuścili łagry Związku Sowieckiego. 
Sam generał Sikorski zginął w katastrofie gibraltarskiej 4 lipca 1943 roku. W chwili, gdy polscy żołnierze zdobywali Monte Cassino, Wodzem Naczelnym był gen. Kazimierz Sosnkowski, a premierem – Stanisław Mikołajczyk.

"Turyści Sikorskiego"

Grupa niemieckich spadochroniarzy biorących udział w walkach o Monte Cassino

Niewielka miejscowość położona na tyłach wojsk niemieckich, oddalona o ok. 20 km na północny zachód od Monte Cassino. Stacjonowały tam siły odwodowe Niemców.

Roccasecca

Freski i malowidła w zniszczonym klasztorze

Klasztor benedyktyński na Monte Cassino był architektoniczno-malarską perłą, "cudem Zachodu", jak pisano o jego świątyni w XI w. Znajdujące się tu freski (wł. al fresco) wyróżniały się szczególnym bizantyńskim rysem – wpływ na to mieli m.in. sprowadzani w XI w. przez opata artyści z Konstantynopola.
Wśród ocalałych "starych malowideł", o których wspomina Melchior Wańkowicz, znalazły się te z łacińskimi podpisami – nazwami chrześcijańskich cnót: "Pietas" (pobożność), "Virtus" (męstwo, cnota), "Oboedientia" (posłuszeństwo).

"Al fresco", czyli stare malowidła

Wzgórze Monte Cassino leży między Rzymem a Neapolem, przy prastarych, związanych z Cesarstwem Rzymskim, traktach (via Casilina, via Appia) łączących Wieczne Miasto z południowo-wschodnią częścią Italii.
Ta część Półwyspu Apenińskiego była świadkiem wielu dawnych konfliktów. Melchior Wańkowicz wspomina drugą wojnę punicką z pocz. III w. p.n.e. – dramatyczne, zakończone klęską, zmagania Kartaginy i jej wodza Hannibala z potęgą Rzymu.

Starożytne drogi 

W czasie walk o Monte Cassino poległo 923 żołnierzy 2 Korpusu Polskiego, 2931 zostało rannych, a 345 uznano za zaginionych.
Na zboczach Monte Cassino – w miejscu najcięższych walk, zwanym podczas bitwy Doliną Śmierci – już na przełomie 1944 i 1945 roku powstał Polski Cmentarz Wojenny. Jego budowę nadzorował uczestnik batalii inżynier Roman Wajda.
Spoczywa tu ponad tysiąc polskich żołnierzy, uczestników walk o Monte Cassino i Piedimonte San Germano, oraz – zgodnie z jego ostatnią wolą – gen. Władysław Anders, zmarły w 1970 roku w Londynie. Na murze wokół cmentarza umieszczono sentencję: "Przechodniu, powiedz Polsce, żeśmy polegli wierni w jej służbie". Z kolei na obelisku zapisano: "Za naszą i waszą wolność my, żołnierze polscy, oddaliśmy Bogu ducha, ciało ziemi włoskiej, a serca Polsce".
Groby zmarłych żołnierzy, którzy odnieśli rany pod Monte Cassino, znajdują się również na Polskim Cmentarzu Wojenny w Casamassima. W miejscowości tej mieścił się w maju 1944 roku Polski Szpital Wojskowy.

Pamięć o Polakach spod Monte Cassino

Panorama zniszczonego miasteczka Cassino widziana z Monte Cassino.

Stanowił, podobnie jak wojska pod komendą gen. Władysława Andersa, część brytyjskiej 8 Armii. Walczył na lewym skrzydle pozycji 2 Korpusu. Składał się z 4 Dywizji, która od marca utrzymywała pozycje w miasteczku Cassino, 8 Dywizji Indyjskiej, 78 Dywizji brytyjskiej, 6 Dywizji Pancernej i Korpusu Kanadyjskiego.
Miał za zadanie przełamanie niemieckiej obrony w widłach rzek Lirii i Rapido. Wykonanie zadania możliwe było dzięki związaniu znacznych sił niemieckich w rejonie klasztoru Monte Cassino przez siły 2 Korpusu Polskiego.

głosem Melchiora Wańkowicza

głosem Melchiora Wańkowicza