To było 30 lat temu 3365311. Cała omal epoka. A jednak dla nas, którzyśmy to przeżyli, to jest żywa treść życia. Monte Cassino.
Ja leżałem wtedy w szpitalu po bitwie pod El–Alamein pod Aleksandrią, ale wyrwałem na jakiś tydzień przed bitwą. Kiedy tam przyjechałem, dowódca korpusu wyprowadził mnie przed wagon dowodzenia, wskazał ten pierścień gór i powiedział: "My tu będziemy uderzali".
A ja wiedziałem przecież, że już trzy natarcia poprzednie 3365337 - amerykańskie, nowozelandzkie, brytyjskie z udziałem Francuzów – zostały załamane. A ja wiedziałem, że usiłowano desantem morskim otoczyć - pod Anzio, wyżej Monte Cassino, wysadzono desant, dwie dywizje zostały zablokowane przez armię Kesselringa 3365584. Więc wiedziałem, że to jest ciężki teren.

[00:01 - 01:12] 

To było 30 lat temu...

Patrzyłem na te urwiska górskie, ale dopiero, kiedy przyprowadzono mnie do stołu operacyjnego plastycznego, gdzie odtwarza ten teren, zrozumiałem. Od wysokiego szczytu 1540 metrów Monte Cairo szły dwa rozchodzące się grzbiety aż ku tej dolinie Liri. Pierwszy [z] nich to była umocniona Linia Gustawa, druga Linia Hitlera 3365613. Ten pierwszy kończył się klasztorem wysokim na wysokości 454 metrów. Rzecz prosta, że z takich stanowisk łatwo było współczesną bronią zablokować te wąskie przejście, przez które biegła starożytna droga via Appia, obecnie w sztabach oznaczona jako Road No. 6
"Jakże my mamy to robić?", powiedziałem do szefa sztabu 3365624. "A no widzi pan, w linii powietrznej jest od Monte Cairo do klasztoru cztery kilometry. Trudno cztery kilometry forsować, dwa kilometry będziemy pod Monte Cairo 3365659 blokować tylko, a na te dwa uderzamy tylko dwoma dywizjami, przy czym każda dywizja pójdzie połową swoich batalionów. Jak zdobędą pierwszą tę Linię Gustawa, zapadną w obronie, a inne, wypoczęte bataliony przejdą i będą szturmować następną Linię Hitlera".
To było coś niesłychanego. To był szereg bunkrów na trzech ludzi każdy, żelbetowych, z belką stalową, z wąską strzelnicą, z ciężkim karabinem maszynowym albo z miotaczem ognia. Te bunkry były rozrzucone w trójkąt 3365664. Także ognie się krzyżowały. Przed tymi bunkrami był teren zaminowany i teren zadrutowany drutem kolczastym. Idźże tu, żołnierzu, w taki ogień. Nic dziwnego, że wszyscy żołnierze w bogobojnym skupieniu czekali, kiedy będzie "ten". Nie mówili: "Dzień ataku", ale "ten". Ale przewlekał się ten termin.

[01:13 - 03:41] 

Plan przełamania linii niemieckich

Najpierw trzeba było wprowadzić pierwsze bataliony, które będą ubezpieczały, nim drugie zajmą pozycje. Rozdano żołnierzom pantofle gumowe, po cichu skradając się, bo przecież jak tylko głaz usuwał się spod nogi, to doskonale w ten teren artyleria niemiecka waliła. Zajęli te wysunięte pozycje.
I jakież to były pozycje? Były pod skłonami tej linii pierwszej obrony niemieckiej, bo Niemcy jako zwycięzcy zatrzymali sobie najdogodniejsze pozycje. Żołnierz przychodził. Nie mógł się okopać, przecież to skały pokruszone przez ognie artyleryjskie, więc robił sobie z tych skał, z tych okruchów składak tak zwany 3365674. Nie miał wapna, nie miał cementu, więc ten składak nie mógł wysoki być. Tyle, żeby przykryć żołnierza. Żołnierz kładł się. I kiedy tak żołnierz przebył noc, a rano chciał rozprostować zdrętwiałe członki i klęknął, szedł na niego zaraz ogień.
I tak wykruszali się ci ludzie, a atak nie zaczynał się. Dlaczego? Bo musieliśmy najprzód uzbroić teren. Trzeba było nawieźć wody, przede wszystkim amunicji, żywności, sprzętu wojskowego.

[03:43 - 05:10] 

Przygotowanie i logistyka

U dołu leżała wielka dolina rzeki Rapido. Ta dolina gorzała ogniem maków 3365794. W ogóle romantyczny to był teren - w dzień bijący makami, w nocy bijący trelami słowiczemi. Ale zdradzieckie to były maki. Gdy byłem na wysuniętym punkcie opatrunkowym, jeszcze przed bitwą jeden saper z galanterią opowiedział do siostry: "Ja siostrze narwę maków". Ale wrócił na noszach, bo trafił na minę.

[05:10 - 05:46]

Maki pod Monte Cassino

Teraz tą zaminowaną doliną trzeba było podwozić to wszystko na drogę saperów, ale na rzekę Rapido, na wszystkie mosty na niej, na wszystkie krzyżówki, szedł nieustająco ogień niemiecki. Trzeba się było zamaskować. Wobec tego setki świec pięciokilogramowych świecowych 3365871 postawiono. Cała ta dolina tonęła w mleczu takim. Łaziki leciały jak oszalałe, spadały, wywracały się. Rzucano je. Nie podnoszono. Nie ratowano sprzętu, który wiozły - jechały inne. Byle prędzej, byle prędzej. Dlatego, że mijały tygodnie, a ci chłopcy nasi na pierwszych pozycjach tracili do 60 ludzi dziennie.

[05:47 - 06:38] 

Ciąg dalszy przygotowań do bitwy

I wreszcie nadszedł ten dzień bitwy o Monte Cassino - 11 maja 3365832. Ja byłem wtedy w sztabie 5 Dywizji 3366133. Po kolacji zeszliśmy do takiego holu małego i czekaliśmy w naprężeniu tego, co nastąpi. Tata Ryś tak zwany, dowódca dywizji, generał Sulik 3365839, powiada: "No, panowie, już czas".
Poszliśmy na punkt obserwacyjny wzdłuż taśmy wskazującej, że jest droga bezpieczna od min. Przeszliśmy przez baterie czterech ciężkich dział, zamaskowanych i milczących. W ogóle wszystkie baterie w tej dolinie Rapido były milczące. Tylko niektóre dyżurne baterie strzelały, ale inne milczały. Były zakamuflowane, żeby ich nie rozbijała artyleria niemiecka. Przeszliśmy przez taką zakamuflowaną siecią z gałęziami, zielenią, baterię. Weszliśmy na szczyt. Położyliśmy się i czekaliśmy. O jedenastej miała się zacząć nawała artyleryjska i dwie godziny miała trwać. O pierwszej w nocy miał ruszyć atak.
Leżałem przy dowódcy artylerii dywizyjnej, który patrzył się na wskazówki, a wskazówki fosforyzowanych naszych zegarków wlekły się jakże wolno. Kiedy była już za pięć jedenasta, powiedział: "No, kamień mi spada z serca". Dlaczego? "Niemcy nie dowiedzieli się, że zacznie się nasz atak, bo by otworzyli ogień". I wreszcie wskazówka dobiegła do godziny jedenastej. Cztery ciężkie działa za naszymi plecami ryknęły i jednocześnie 514 dział polskich i sojuszniczych grających na rzecz naszego odcinka rozpoczęło piekielną kanonadę.

[06:39 - 08:53] 

Początek natarcia - 11 maja

Cała dolina była w ogniu. Góra klasztorna wyglądała jak drzewko bożonarodzeniowe ze światełkami pękających pocisków. Niemcy - jak człowiek czujący zbliżające się niebezpieczeństwo zapala zapałkę, chce przebić wzrokiem ciemności - puszczali flary świetlne, które majestatycznie się spuszczały. A tam po tych jarach zasiedzenia, po tych miskach nasi żołnierze już wyszli. Już drużynowi, już plutonowi sprawdzali sprzęt, już wysuwały się patrole pierwsze rozminowujące.
Zeszliśmy w dół wtedy do punktu dowodzenia, który mieścił się w ogromnym bunkrze za potrójnymi worami z piasku. Naokoło na ścianie wisiały aparaty telefoniczne, radioodbiorniki i po chwili zaczęły napływać meldunki. Ponieważ teren był zakodowany, tzn. nie można było wzgórz nazywać nazwami 593, 595 itd. 3366257, bo Niemcy by zrozumieli. A więc był Chopin, był Hamilton, był Hannibal. I zaczęły napływać meldunki optymistyczne: Hannibal zajęty, Chopin zajęty. Tata Ryś, dowódca dywizji, podkręcił wąsa. Powiedział: "No, wydaje się, że wszystko idzie według planu".
Ale nagle meldujący przerywali, urywał im się głos, jakby ktoś ich chwycił za gardziel. To padali telefoniści, a jeżeli nie padali, to przecinane były przez artylerię niemiecką kable telefoniczne, to pociski lub odpryski kamieni od pocisków przebijały rezerwuary z cieczą dla radia. I tam w ciemności kotłowała się potężna bitwa, a my byliśmy bezsilni. Tu już nic, żadne dowodzenie nie mogło pomóc.
Biegły godziny za godzinami, ciężkie nocne godziny. I kiedy o świtaniu odciągnął płachtę zasłaniającą jeden z oficerów, żeby wypuścić dym, przez nią wkradło się pierwsze szare, oślizgłe, matowe światło i w nim zobaczyłem zszarzałe twarze oficerów. Zrozumiałem, że i polskie natarcie zostało załamane.
Cóż się stało z tym pierwszym natarciem? Patrole rozminowujące padały, artyleria nasza przez dwie godziny strzelając, nie mogła nic Niemcom zrobić, bo oni siedzieli w schronach naprzeciw w skłonach (stokach wzniesienia - przyp. red.), krzyżowy ogień, noc - to wszystko spowodowało klęskę. I nie udało się.

[08:53 - 12:20] 

Krwawa noc pierwszego natarcia

Zaczęły iść długie dni. Powiedziano żołnierzom, że macie uderzać znowu. Tym skrwawionym żołnierzom. I znowu dni ciągnęły się niesłychanie długo, bo czekano, że korpus brytyjski na lewo od klasztoru 3366807 sforsuje rzekę Rapido, wejdzie w Dolinę Liri i osiągnie wysokość klasztoru, tak że część ogni niemieckich będzie na siebie ściągać już w drugim natarciu. Sześć dni trwało, dopóki korpus brytyjski to zrobił, tracąc trzy tysiące ludzi.

[12:21- 13:06] 

Przerwa w natarciu

I wreszcie zaczął się dzień 17 maja 3366249. Wepchnął się pierwszy wypoczęty batalion, jeden z tych wypoczętych batalionów majora Stańczyka 3366286, 16 batalion, na wzgórze tzw. Widmo 3366252. I nagle rozległy się strzały. Oni uderzyli na Niemców i z wściekłą furią Niemców z tego Widma wyparli. Przeszedł przez nich drugi batalion - 17 3366263. Ten batalion 17 otrzymał jeden rozkaz tylko, jeden gwizdek, bo gwizdki dwa co innego oznaczają, trzy co innego. Pułkownik na odprawie powiedział: "Nie, jeden będzie tylko znak - naprzód! Nie ratować rannych, nie czekać na nadciągających marszowo z amunicją. Iść przez pierwszą linię, zejść tak zwaną dolinę śmierci między tymi dwoma liniami. Uderzyć na tę drugą Linię Gustawa".
I oni poszli jak strzała. Trzeba było uściślić. Wtedy ruszono już skrwawiony 13 Batalion 3366268. I ten 13 Batalion w pewnym miejscu, gdzie trzeba było wyjść na kamienisko, gdzie szedł ogień broni małokalibrowej i gdzie była niechybna śmierć, żołnierz zaległ. Dowódca, pułkownik Kamiński 3366273 mówił: "Naprzód!", mówił o Polsce, nic to nie pomagało. Kamiński powiedział: "Ziemię będę gryzł, a pójdę". Poszedł z nim stary jego pocztowy, Marciszonok się nazywał, pięćdziesięciokilkuletni, i opowiadał mi swoim kresowym językiem, że "pułkownik padł i że kula gardło mu przestrzeliła. Nachylam się nad pułkownikiem, a pułkownik tak jakoś srogo na mnie patrzy się i mówi: »Marciszonok, to za Polskę«".
Wtedy przez leżący batalion miał przejść ten 16 Batalion majora Stańczyka i też zaległ. I tutaj major Stańczyk, góral, twarde chłopisko, stanął na cały wzrost. Jak mi potem jeden z żołnierzy opowiadał: "My patrzymy, a pan major mówi: »Dobry znak, chłopcy, w gówno trafiłem«. Podnosi nogę, pokazuje, to my pomyśleli: »Jak stary takie szpasy odwala, to widać nie tak źle«, i batalion ruszył".

[13:07 - 15:38] 

17 maja – kolejne uderzenie

No i cóż, ta bitwa rozgorzała na całym froncie. Znowuż obfitowała w niesłychane epizody. Z 13 Batalionu szedł chłopak jeden, naprzód wybiegł, Bułak się nazywał 3366295 . Biegł między dwoma skałami i tam trafił na minę niemiecką - ale Niemcy używali nie metalowe miny, tylko drewniane, żeby nie wykryły ich aparaty Geigera. Były za to słabsze, ale nogi urywały łatwo - i urwało mu nogę. Ten wstaje, krwawiącą ręką czepia się o skałę i widzi przed sobą dwie dalsze takie miny - ogląda się, a tu na tle łuny artyleryjskiej biegną z bronią jego koledzy. Zaraz wpadną na te miny. Wtedy chłopak krzyczy: "Koledzy, za mną, robię wam drogę". Rzuca się na miny i rozbraja własnym ciałem te miny.
Opowiada się przez stulecia dziatwie szkolnej we wszystkich szkołach świata o bohaterskim Szwajcarze Winkelriedzie, który zgarnął w pierś dzidy czworoboku austriackiego i zrobił wyłom. A nasz Winkelried? Żeby to zrozumieć, trzeba zrozumieć, co stwarza bitwa. Bitwa stwarza upojenie. Bitwa jest najwyższym haszyszem. Tam ludzie zdobywają się na bohaterstwa, często rozpaczliwe.
Twardo się broniły bunkry niemieckie. Na lewym skrzydle szedł atak 4 kompanii 8 batalionu. I tam, jak mi opowiadał ranny dowódca kompanii, kpt. Pawulski, którego w szpitalu odwiedziłem, jeden z jego żołnierzy, 19-letni czeladnik rzeźniczy z Poznania, Gorgolewski 3366305, zobaczył światła strzelającego bunkra. To była wielka rzecz wykryć bunkier. Więc on, mówi, podnosi się: "Panie kapitanie, o tam, bunkier!". I pada przeszyty serią. Leży. I wtedy zjawia się żołnierz z PIATEM 3366312. To jest broń, która rozwala każdy bunkier. I ten do niego woła, podnosi się, wskazuje ten bunkier i pada już zabity. Bitwa obfitowała w masę takich dramatycznych szczegółów.

[15:40 - 18:13] 

Poświęcenie

Mijała noc drugiego ataku. Zbliżał się świt 3366346, już zmobilizowano wszystkie siły, już sformowano dwa półbataliony gospodarcze tak zwane, z kierowców, kucharzy, ze służących po kasynach i kantynach. Okazało się potem, że na tyłach niemieckich w Roccasecca 3366472 Niemcy też już gnali ostatkiem sił i też sformowali takie dwa gospodarcze bataliony. Ja wtedy wskoczyłem w jeepa i poleciałem do sztabu korpusu. Otóż zewsząd przychodziły wiadomości, że wysłany patrol został ostrzelany, że wysłany patrol został ostrzelany, wysłany patrol został ostrzelany. Wszędzie Niemcy się trzymali.
I nagle, kiedy już był pełny dzień, donosi 12 Pułk Ułanów Podolskich 3366403, na [wzgórze] D’Onofrio, pierwsze pod klasztorem samym - że wysłany patrol dziesięciu żołnierzy z oficerem idzie i nie natrafia na sprzeciw i idzie na klasztor. I nagle rozlegają się dzwonki telefonów, sygnały radiowe - wszędzie donoszą, że patrole idą, że patrole idą, że nie ma oporu.
Wtedy wpadłem w łazika. Pojechałem na pozycje najbliższe na tzw. Górę Ofiarną 593 3366402. Mogłem dojechać tylko do tak zwanego Domku Doktora 3366407, który otaczał zwał trupów naszych. Potem dalej pieszo biegłem. Spotkałem już pierwszych jeńców niemieckich z rękami na szyi prowadzonych przez naszych żołnierzy. Potem trafiłem na pierwszą pozycję, gdzie nasi żołnierze, jeszcze w hełmach zaciągniętych pod brodę, tkwili przy karabinach maszynowych, uważając, że jeszcze walka trwa, bo nic nie wiedzieli. Sformował się batalion 1-10 saperów, żeby iść na klasztor, rozczyścić miny. Ja poszedłem za nimi.

[18:14 - 20:37] 

Świt 18 maja

Weszliśmy na klasztor 3366415. U progu klasztoru rozbitego na pył stała wielka, nadnaturalnej wielkości figura świętego z urwaną głową, z ręką wyciągniętą, z której urwana była dłoń. I tak ten kikut jakby nas witał, jakby groził, jakby ostrzegał w tym miejscu, o które walczyli alianci przez tyle miesięcy.
Weszliśmy tym rumowiskiem do klasztoru. Rozbiegli się saperzy za swoimi jakimiś saperskimi sprawami. Zostałem sam. Rozglądałem się naokoło, zobaczyłem stopnie. Widać byłem na wysokości pierwszego piętra zawalonego. Przecisnąłem się tymi stopniami w dół. Znalazłem się w ciemnym korytarzu sklepionych murów kilkumetrowych, średniowiecznych. Posuwałem się po omacku niemal.
Nagle zobaczyłem światełko pełgające na końcu. Kiedy się zbliżyłem, zobaczyłem, że to jest ołtarz, na którym płoną trzy gromnice. Nie mogłem zrozumieć. Jak to, jakiś ksiądz tu się dostał i odprawiał mszę? Podszedłem bliżej i zrozumiałem. Na złotogłowych ornatach leżało trzech spadochroniarzy niemieckich rannych, bo to oni bronili przed nami klasztoru. Kiedy zobaczyli mnie, podnieśli twarze straszliwie wychudzone, z nerwowymi tikami - podobno karmiono ich jakimiś środkami dopingującymi - i wyglądali jak trzy ranne jastrząbki. Byli nakryci kocami. Wszystkie ich prawe ręce były pod kocem. Rozumiałem, że trzymali w nich pistolety. Uspokoiłem ich, że Polacy nie zabijają jeńców. Spytałem, czy mają papierosy -  mieli; czy mają wodę - koledzy zostawili.
Poszedłem z powrotem, a tam już zobaczyłem tych chłopców, których co tylko widziałem na 593, z marsowymi minami, przy karabinach maszynowych, którzy już przyszli jako turyści generała Sikorskiego 3366435. Od razu zmienia się nastrój - z tych groźnych, poddanych pod ogień żołnierzy to się robią młodzi chłopcy bezfrasobliwi. Wyszedłem znowu w ten korytarz sklepiony. Z jednej strony były al fresco, stare malowidła 3366484 , Pietas, Virtus, Oboedientia, święci brodaci z aureolami naokoło głowy. A z drugiej strony: krzyże hitlerowskie, "heil Hitler" napisy, pornograficzne rysunki. Tak wydawało nam się, że kiedy tu na ziemi skończył się bój, tam jeszcze duchy walczą nad nami.
Wyszedłem znowu na zewnątrz. Obejrzałem się znowu po tym rumowisku. Niebo było lazurowe, czysto włoskie, cumulusy białe stały nieruchomo. Ostre było, tak przejrzyste powietrze, że nie używałem lornetki i widziałem pode mną, jak z wielkim chrzęstem tą starożytną drogą via Appia 3366578, na której załamał się Hannibal, załamywali się wszyscy poprzednicy, idą teraz wozy ciężarowe ze żwirem, idą betoniarki, idą żwirówki, żeby naprawiać drogi, idą mosty Baileya przenośne, żeby przerzucać przez rzekę. Tam, pode mną, na tej drodze, na święte miasto, posuwało się zwycięstwo, któremu przerąbaliśmy przejście - my, Polacy. 3366607

głosem Melchiora Wańkowicza

O projekcie

KONCEPCJA, TREŚCI, POZYSKIWANIE MATERIAŁÓW AUDIOWIZUALNYCH, KOORDYNACJA
Bartłomiej Makowski, Tomasz Horsztyński Jacek Puciato, Michał Czyżewski, Izabella Mazurek
PROJEKT GRAFICZNY
Łukasz Haponiuk
ZESPÓŁ DEVELOPERSKI
Michał Romańczuk, Tomasz Razmuk

MATERIAŁY DŹWIĘKOWE POCHODZĄ ZE ZBIORÓW
Archiwum Polskiego Radia
MATERIAŁY IKONOGRAFICZNE POCHODZĄ ZE ZBIORÓW
Narodowe Archiwum Cyfrowe, East News (Archiwum Z. i M. Bazak), Polska Agencja Prasowa (Jacek Turczyk, Henryk Rosiak, Stanisław Dąbrowiecki), Shutterstock, Wikimedia Commons/dp

głosem Melchiora Wańkowicza

O projekcie

KONCEPCJA, TREŚCI, POZYSKIWANIE MATERIAŁÓW AUDIOWIZUALNYCH, KOORDYNACJABartłomiej Makowski, Tomasz Horsztyński Jacek Puciato, Michał Czyżewski, Izabella MazurekPROJEKT GRAFICZNYŁukasz HaponiukZESPÓŁ DEVELOPERSKIMichał Romańczuk, Tomasz Razmuk

MATERIAŁY DŹWIĘKOWE POCHODZĄ ZE ZBIORÓWArchiwum Polskiego RadiaMATERIAŁY IKONOGRAFICZNE POCHODZĄ ZE ZBIORÓWNarodowe Archiwum Cyfrowe, East News (Archiwum Z. i M. Bazak), Polska Agencja Prasowa (Jacek Turczyk, Henryk Rosiak, Stanisław Dąbrowiecki), Shutterstock, Wikimedia Commons/dp

KONCEPCJA, TREŚCI, POZYSKIWANIE MATERIAŁÓW AUDIOWIZUALNYCH, KOORDYNACJA
Bartłomiej Makowski, Tomasz Horsztyński Jacek Puciato, Michał Czyżewski, Izabella Mazurek
PROJEKT GRAFICZNY
Łukasz Haponiuk
ZESPÓŁ DEVELOPERSKI
Michał Romańczuk, Tomasz Razmuk

MATERIAŁY DŹWIĘKOWE POCHODZĄ ZE ZBIORÓW
Archiwum Polskiego Radia
MATERIAŁY IKONOGRAFICZNE POCHODZĄ ZE ZBIORÓW
Narodowe Archiwum Cyfrowe, East News (Archiwum Z. i M. Bazak), Polska Agencja Prasowa (Jacek Turczyk, Henryk Rosiak, Stanisław Dąbrowiecki), Shutterstock, Wikimedia Commons/dp